معرفی تفسیر قرآنی تسنیم

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تسنیم، تفسیر قرآن مجید
با مؤلف: عبدالله جوادی
تولد: متولد ۱۳۱۲ش، معاصر
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: تاکنون ۳۱جلد (سوره اعراف)
مشخصات چاپ: قم، مرکز نشر اسراء (۱۳۷۸ - ۱۳۹۲). به گفته سرویراستار این تفسیر، قرار است تفسیر ۱۵ جزء نخست قرآن در ۵۰ جلد و ۱۵ جزء بعدی در ۳۰ جلد و جمعا در ۸۰ جلد منتشر شود.
 

معرفی مفسر و تفسیر

استاد آیت الله عبدالله جوادی آملی از مفسران و فیلسوفان و فقیهان معاصر است. ایشان در سال ۱۳۱۲ش / ۱۳۵۳ ق /۱۹۳۰م، در شهر آمل از استان مازندران در خانواده ای معروف به علم و تقوی به دنیا آمد. دایی وی مرحوم آیت الله میرزا احمد درکانی، پدر محقق معروف مرحوم تقی دانش پژوه، کتاب شناس ایرانی است. این دایی در تشویق وی به علم بسیار مؤثر بوده است. درس خود را از زادگاهش در سال ۱۳۶۵ ق (۱۹۴۶م) نزد پدر و دایی و مرحوم فرسیو و اشراقی و اعتمادی و برخی از اساتید آن حوزه آغاز می کند. در سال ۱۳۸۱ ق به سوی تهران راهی می شود و در مدرسه مروی سکونت می گزیند.
 
درس مکاسب را نزد جابلقی، و درس شرح فصوص الحکم را نزد فاضل تونی، و درس رسائل و کفایه نزد سید عباس فشارکی خوانده و آن گاه با علامة ابوالحسن شعرانی (م ۱۳۹۳ ق)، و الهی قمشه ای (م ۱۳۴۹ق) آشنا گردیده و همین آشنایی زمینه گرایش به فلسفه و تلمذ درس فلسفه و هیئت گردیده است. آن گاه ایشان به قم آمده و از اساتید بزرگ آن حوزه استفاده برده تا این که از سرآمد اساتید حوزه علمیه قم در فلسفه، عرفان گردید و درس طولانی ایشان در تفسیر، زمینه نگارش این تفسیر شد. از آثار مهم تألیفی ایشان تسنیم در تفسیر قرآن، تفسیر موضوعی للقرآن ۱۴ مجلد، علی بن موسی و قرآن الکریم. فلسفه حقوق بشر. کتاب الحج والصلاة (تقریرات فقه محقق داماد)، آینه جمال و جلال، زن در قرآن، شرح الأسفار اربعة، صدرالدین شیرازی، شرح تمهید القواعد ابن ترکه، شرح فصوص الحکم ابن عربی و انتظار بشر از دین و ده ها کتاب دیگر است.
 
اساس تفسیر تسنیم، سلسله درس های شفاهی آیت الله جوادی آملی است که از سال ۱۳۶۱ شمسی در حوزه علمیه قم شروع کرده است. ایشان در کنار انتشار تفسیر ترتیبی، به شکل موضوعی نیز به انتشار تفسیر قرآن پرداخته است که پیش تر از سوی مرکز فرهنگی رجاء منتشر می شد. ۱۲ جلد نخست به سوره فاتحه و بقره اختصاص دارد که نشان می دهد که تفسیر بسیار مفصلی است. روش آماده سازی آن بدین گونه بوده که درس های شفاهی پس از پیاده سازی، مکتوب و ویرایش شده و با همکاری جمعی از شاگردان ایشان، ارجاعات و اضافاتی نیز بدان افزوده اند. تدوین مکتوب این تفسیر، تبویب، ویرایش، تغییر و حتى اضافاتی نسبت به انشای اولیه و شفاهی آن دارد.
 
این تفسیر برخلاف نوشته مفصل پیشین ایشان که به جنبه موضوعی تفسیر نظر دارد، تفسیری است ترتیبی که از سوره حمد شروع می گردد و به تفصیل و شرح گوناگون از ابعاد جمله ها و آیات می پردازد. بدین جهت تسنیم را می توان در شمار تفاسیر جامع معاصر قلمداد کرد. از جهت پردازش به موضوعات مختلف دینی مانند فقه، کلام، اخلاق، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ. جامع است از جهت استفاده از منابع گوناگون و مستندات، ابزارها. منابع اصلی آن، قرآن، سنت و عقل برهانی است، و در پاسخگویی به شبهات عصری استفاده از آگاهی های عصری و بهره از ادب و لغت، اقوال مفسران، فلاسفه و عرفا، اقوال علمی، گزارش های تاریخی و روایات شأن نزول.
 
جلد نخست اختصاص به مبانی و مباحث مقدماتی تفسیر دارد و جلد دیگر تفسیر سوره حمد است. در این کتاب در آغاز مباحثی از معرفت شناسی قرآن و روش تفسیر مطرح می گردد. از مهم ترین مباحث این بخش ناظر به مباحث جدید و پاسخ به شبهات به ویژه در شیوه فهم متون دینی است. روش ترتیب مباحث عموما، ذکر آیه یا آیات مورد نظر و بررسی آنها طی چهار مرحله است: «گزیده تفسیر»، «تفسیر آیه»، «لطایف و اشارات» و «بحث روایی». مخاطب این نوشته بیشتر اهل فن هستند و نثر کتاب نثر مدرسی با ساختاری صناعی و در قالب مفاهیم و اصطلاحات حوزه ای است، به همین دلیل از دشواری خاصی برخوردار است. بگذریم از این که کمتر به نقل مستند و نقد تحلیلی اقوال پرداخته می شود و رابطه مأنوس و جذابی با مخاطب بر قرار نمی کند. به جای ترجمه آیات در آغاز ذکر هر آیه، گزیده تفسیر آورده شده، تا به صورت فشرده مطالب آیه به دست آید.
 
نکته مهم آنکه این تفسیر در روش تفسیر قرآن به قرآن و با اندیشه اجتماعی، پیگیر مباحث تفسیر المیزان علامه طباطبایی است، چنانکه مشرب عرفانی و فلسفی و ذکر نکات عقلی از ویژگی های این تفسیر و آشکارتر از تفسیر المیزان است، با این تفاوت که طرح مباحث فقهی و تفسیر آیاتی که متضمن احکام و حدود الهی است، در طرح تفسیر گنجانده شده و در روایات تفسیری با تداوم مشرب علامه به نقد و بررسی معنایی آن پرداخته است. نام این تفسیر از آیه شریفه: «وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ * عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ». (1) گرفته شده که خداوند فرموده، بهره مقربان شراب چشمه ناب است.
 
زبان و ادبیات این تفسیر از چالش برانگیز ترین مباحث این تفسیر است. بیان کتاب گاه روان، گویا و ساده و گاه پیچ در پیچ و مبهم و با لحن خطابی است، این نیز به جهت روش بیان خطیبانه ایشان و سعی در انطباق صورت نوشتاری با گفتاری است. این نکته گاه در آثار دیگر ایشان مشاهده میشود و بدین جهت قلم کتاب کم و بیش مسجع و آهنگین است. مفسر با ذوق و استعداد شخصی و با آشنایی با آرایه ها و ساختار زبان عربی و فارسی، در سطح واژگان به خلق و ساخت واژه می پردازد و جملات را در یک ساختار آهنگین و مسجع بیان میکند.

روش تفسیر

در شناخت روش تفسیری ایشان توجه به انبوهی از مبانی و پیش فرض های کلامی و فلسفی ایشان ضروری است. مثلا ایشان با نگاهی جامع به قلمرو قرآن داشته و از طرفداران نظریه گستردگی و شمول دین در همه علوم و روش ها هستند، به گستردگی قلمرو دین و جامعیت ظرف قرآن در ارائه اصول و قواعد نظام های گوناگون و دینی شدن علوم انسانی و تجربی، تأکید و پافشاری دارند. ایشان در چگونگی انتساب علوم انسانی و تجربی به دین چنین استدلال کرده اند: «علوم مختلف با توجه به جایگاهی که در مجموعه معارف دینی داشته و نقش تأییدی و ارشادی که دین در احکام عقلی و حسی و همچنین در تأمین برخی از اصول فوق عقلانی آنها دارد، می توانند استفاده های گوناگونی را از وحی و الهام غیبی ببرند و در صورتی که پیوند علوم با وحی با شیوه مذکور برقرار گردد، یعنی، علوم، اصول و مبادی فلسفی خود را بر بنیان هستی شناسی الهی سازمان داده و با وحی به عنوان یکی از منابع معرفتی که در برخی از موارد نقشی تأییدی و ارشادی و در بعضی از موارد نقش تأسیسی دارد، بنگرند؛ همه آنها به عنوان جزیی از معرفت دینی، به تبیین بخش های مختلف آفرینش مشغول بوده و هرگاه در داوری های خود به حقیقتی دست یابند، به مفهومی که مورد اعتبار و نظر دین بوده و از تأیید الهی برخوردار است، نائل خواهند شد.
 
بدین سان، علم، نه تنها در دایره اصول و یا فروع دین، بلکه در تمام حوزه هایی که اسلام (قرآن و عترت) درباره آنها قواعدی را ارائه مینماید، علاوه بر ثباتی که خصیصه همه گزاره های علمی است، از تقدس الهی نیز بهره ور می گردد.»(2) این مبنای کلامی در فهم و برداشت مسائل بسیاری از آیات تأثیر گذار بوده و با این نگرش فهم ایشان در این باره قابل توجه است.
 
از مبانی دیگر ایشان در نوع نگرش به فلسفه و عرفان و مشترک بودن حقیقت و طریقت و شریعت است. این مبنا زمینه ای فراهم کرده که اعتنای آشکار و نقل های فراوان از مطالب فلسفی و عرفانی داشته باشد. آثاری چون اسفار ملاصدرا، حاشیه سبزواری بر اسفار، حاشیه طباطبائی بر اسفار، فصوص الحکم، شرح فصوص قیصرى، التحصیل بهمنیار، حکمة الاشراق سهروردی، تفسیرهای عرفانی مثل تأویلات ملاعبدالرزاق کاشانی از منابع این تفسیر محسوب می گردند. و البته گاه همراه با ذکر نقد و موضعی دیگر و نه نقد کلی بوده، اما رنگ و بوی فلسفی خاصی به تفسیر تسنیم میدهند.
 
از مبانی دیگر مفسر رویکرد به عقل است که جالب توجه در شرعی کردن و تقدس بخشیدن به دریافت های عقلی با کمک امضایی کردن منزلت عقل است.
 
نکته دیگر در تفسیرهای فلسفی ایشان با همین رویکرد عقلی و تحلیلی است، که تبیین معارف قرآنی با بیان عقلانی، گرچه با اصطلاحات فلسفی و عرفانی انجام می گیرد، اما در حقیقت شرح کلمات قرآنی و از زاویه دیگر و در قالب و بهره گیری دانشی دیگر است. در این روش، دیگر معارف قرآن در سطح همگانی مطرح نمی شود و استدلال های فلسفی برای اقشار عمومی جامعه کاربردی ندارد.
 
استاد جوادی مانند برخی از معاصران، همچون امام خمینی(رحمه الله) بر این باور است که آیه شریفه: قل فأتوا بکتاب من عند الله و أهدى منهما»، در واقع تحدی در مقابل این دسته از مخالفان وحی در ابعاد اعجاز معنوی است. خداوند از آنان می خواهد که کتابی هدایت کننده تر از قرآن کریم و تورات موسی علیه السلام عرضه کنند. به گفته وی، این آیه صریح در تحدی به محتوای قرآن است، نه به فصاحت و بلاغت. زیرا آن چه که در هدایت نقش دارد، همان محتوای معارف کتاب است.(3)
 
در نتیجه در قرآن موضوع تحدی نه تنها فصاحت و بلاغت نیست که در هیچ آیه ای به آن اشاره نشده و از این وصف قرآن سخن گفته نشده، بلکه بعد محتوایی قرآن موضوع اعجاز و تحدی است. در تفسیر تسنیم روایات جایگاهی در خود متن دارد و نه در نهایت و خارج از تفسیر مانند آنچه در المیزان استفاده می شد و به عنوان مؤید و شاهد نقل و بررسی می شد. به عنوان مقایسه می توان گفت، المیزان هم سندا و هم متنا گاهی روایات را نقد می کنند. اما آیت الله جوادی نقد کمی به روایات دارند. نقد سندی اصلا ندارند. اما نقد محتوایی به ویژه فلسفی ایشان نسبت به روایاتی که با مبانی آن دانش سازگار نیست، جدی است. در نقد عقلی روایت احیانا سخنانی دارند، مثلا روایت فطرس ملک را مردود می داند. نکته دیگر در بحث زبان قرآن است که ایشان سطح این زبان را یکسان نمی داند. به عنوان نمونه داستان خلقت آدم و سجده فرشتگان بر آدم را تمثیلی و نه عینی و خارجی می داند.
 
لازم به یادآوری است که از این تفسیر تاکنون ۳۱ مجلد تا تفسیر سوره اعراف توسط مرکز نشر اسراء نشر یافته که پیش بینی شده که در مجموع به هشتاد جلد برسد. جلد نخست آن مقدمه و بیان مبانی این تفسیر را تشکیل می دهد و به عنوان(4) : قرآن در قرآن مشتمل بر حقیقت قرآن، اعجاز قرآن، رسالت قرآن، جاودانگی قرآن، عصمت و عدم تحریف قرآن، فهم قرآن نشر یافته است.

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره مطففین، آیه 27 و 28
2- جوادی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، ص ۳۶۹
3- جوادی آملی، عبدالله قرآن در قرآن، ۱۳۸
4- نک: تفسیر تسنیم، ج ۱، ص ۲۴، مقدمه ناشر
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 258-253